गणेशोत्सव विशेष. - चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला यांचा अधिपती --- गणपती - पुष्प ३

 

।। ओम गं गणपतये नमः ।।

गणेशोत्सव विशेष. पुष्प  ३

.चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला यांचा अधिपती --- गणपती  

आपल्या लाडक्या गणपतीला चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला यांचा अधिपती असे म्हटले जाते. साहजिकच या चौदा विद्या आणि चौसष्ठ कला कोणत्या ?याबद्द्ल अनेकांच्या मनात उत्सुकता असते.

थोडक्यात पाहूया ...

चौदा विद्या

चार वेद + सहा वेदांगे + न्याय, मीमांसा, पुराणे व धर्मशास्त्र अश्या एकूण चौदा विद्या आहेत...

वेद

१. ऋग्वेद

२. यजुर्वेद

३. सामवेद

४. अथर्ववेद

सहा वेदांगे

१. व्याकरण- भाषेतील शब्दांच्या व्यवहाराचे शास्त्र.

२. ज्योतिष- ग्रहगती तथा सामुद्रिक जाणण्याची विद्या.

३. निरुक्त- वेदांतील कठीण शब्दांचे अर्थ सांगणारे शास्त्र.

४. कल्प- धार्मिक विधी- व्रतांचे वर्णन करणारे शास्त्र.

५. छंद- शब्दांची गानयोग्य रचना व काव्यवृत्ताचे ज्ञान.

६. शिक्षा- शिक्षण, अध्यापन व अध्ययन.

१. न्याय,

२. मीमांसा

3. पुराणे

4. धर्मशास्त्र.

चौसष्ट कला ६४

१. पानक रस तथा रागासव योजना - मदिरा व पेय तयार करणे.

२. धातुवद- कच्ची धातू पक्की व मिश्रधातू वेगळी करणे.

३. दुर्वाच योग- कठीण शब्दांचा अर्थ लावणे.

४. आकर ज्ञान - खाणींविषयी अंतर्गत सखोल ज्ञान असणे.

५. वृक्षायुर्वेद योग- उपवन, कुंज, वाटिका, उद्यान बनविणे.

६. पट्टिका वेत्रवाणकल्प- नवार, सुंभ, वेत इत्यादींनी खाट विणणे.

७. वैनायिकी विद्याज्ञान- शिष्टाचार व विनय यांचे ज्ञान असणे.

८. व्यायामिकी विद्याज्ञान- व्यायामाचे शास्त्रोक्त ज्ञान असणे.

९. वैजापिकी विद्याज्ञान- दुसऱ्यावर विजय मिळविणे.

१०. शुकसारिका प्रलापन- पक्ष्यांची बोली जाणणे.

११. अभिधान कोष छंदोज्ञान- शब्द व छंद यांचे ज्ञान असणे.

१२. वास्तुविद्या- महाल, भवन, राजवाडे, सदन बांधणे.

१३. बालक्रीडाकर्म- लहान मुलांचे मनोरंजन करणे.

१४. चित्र शब्दापूपभक्षविपाक क्रिया- पाकक्रिया, स्वयंपाक करणे.

१५. पुस्तकवाचन- काव्यगद्यादी पुस्तके व ग्रंथ वाचणे.

१६. आकर्षण क्रीडा- दुसऱ्याला आकर्षित करणे.

१७. कौचुमार योग- कुरुप व्यक्तीला लावण्यसंपन्न बनविणे.

१८. हस्तलाघव- हस्तकौशल्य तथा हातांनी कलेची कामे करणे.

१९. प्रहेलिका - कोटी, उखाणे वा काव्यातून प्रश्न विचारणे.

२०. प्रतिमाला - अंत्याक्षराची योग्यता ठेवणे.

२१. काव्यसमस्यापूर्ती - अर्धे काव्य पूर्ण करणे.

२२. भाषाज्ञान - देशी-विदेशी बोलींचे ज्ञान असणे.

२३. चित्रयोग - चित्रे काढून रंगविणे.

२४. कायाकल्प - वृद्ध व्यक्तीला तरुण करणे.

२५. माल्यग्रंथ विकल्प - वस्त्रप्रावरणांची योग्य निवड करणे.

२६. गंधयुक्ती - सुवासिक गंध वा लेप यांची निर्मिती करणे.

२७. यंत्रमातृका - विविध यंत्रांची निर्मिती करणे.

२८. अत्तर विकल्प - फुलांपासून अर्क वा अत्तर बनविणे.

२९. संपाठय़ - दुसऱ्याचे बोलणे ऐकून जसेच्या तसे म्हणणे.

३०. धारण मातृका - स्मरणशक्ती वृद्धिंगत करणे.

३१. छलीक योग- चलाखी करून हातोहात फसविणे.

३२. वस्त्रगोपन- फाटकी वस्त्रे शिवणे.

३३. मणिभूमिका - भूमीवर मण्यांची रचना करणे.

३४. द्यूतक्रीडा - जुगार खेळणे.

३५. पुष्पशकटिका निमित्त ज्ञान - प्राकृतिक लक्षणाद्वारे भविष्य सांगणे.

३६. माल्यग्रथन - वेण्या, पुष्पमाला, हार, गजरे बनविणे.

३७. मणिरागज्ञान - रंगावरून रत्नांची पारख करणे वा ओळखणे.

३८. मेषकुक्कुटलावक - युद्धविधी- बोकड, कोंबडा इ.च्या झुंजी लावणे.

३९. विशेषकच्छेद ज्ञान - कपाळावर लावायच्या तिलकांचे साचे करणे.

४०. क्रिया विकल्प - वस्तूच्या क्रियेचा प्रभाव उलटविणे.

४१. मानसी काव्यक्रिया - शीघ्र कवित्व करणे.

४२. आभूषण भोजन - सोन्या-चांदी वा रत्नामोत्यांनी काया सजवणे.

४३. केशशेखर पीड ज्ञान - मुकुट बनविणे व केसात फुले माळणे.

४४. नृत्यज्ञान - नाचाविषयीचे शास्त्रोक्त सखोल ज्ञान असणे.

४५. गीतज्ञान - गायनाचे शास्त्रीय सखोल ज्ञान असणे.

४६. तंडुल कुसुमावली विकार - तांदूळ व फुलांची रांगोळी काढणे.

४७. केशमार्जन कौशल्य - मस्तकाला तेलाने मालीश करणे.

४८. उत्सादन क्रिया - अंगाला तेलाने मर्दन करणे.

४९. कर्णपत्र भंग - पानाफुलांपासून कर्णफुले बनविणे.

५०. नेपथ्य योग - ऋतुकालानुसार वस्त्रालंकाराची निवड करणे.

५१. उदकघात - जलविहार करणे. रंगीत पाण्याच्या पिचकारी करणे.

५२. उदकवाद्य - जलतरंग वाजविणे.

५३. शयनरचना - मंचक, शय्या व मंदिर सजविणे.

५४. चित्रकला - नक्षी वेलवुट्टी व चित्रे काढणे.

५५. पुष्पास्तरण - फुलांची कलात्मक शय्या करणे.

५६. नाटय़अख्यायिका दर्शन - नाटकांत अभिनय करणे.

५७. दशनवसनांगरात - दात, वस्त्रे, काया रंगविणे वा सजविणे.

५८. तुर्ककर्म - चरखा व टकळीने सूत काढणे.

५९. इंद्रजाल - गारुडविद्या व जादूटोणा यांचे ज्ञान असणे.

६०. तक्षणकर्म - लाकडावर कोरीव काम करणे.

६१. अक्षर मुष्टिका कथन - करपल्लवीद्वारे संभाषण करणे.

६२. सूत्र तथा सूचीकर्म - वस्त्राला रफू करणे.

६३. म्लेंछीतकला विकल्प - परकीय भाषा ठाऊक असणे.

६४. रत्नरौप्य परीक्षा - अमूल्य धातू व रत्ने यांची पारख करणे.

.गणेश चतुर्थीला चंद्रदर्शन का करत नाही ?

एकदा गणपती उंदरावर बसून घाईघाईने जात असताना घसरला.  तेव्हा त्याला चंद्र उपहासाने हसला. तें पाहून गणपतीला चंद्राचा फ़ार राग आला. गणपतीने चंद्राला शाप दिला की " आजपासून तुझें कोणी तोंड पाहणार नाही. जो कोणी पाहील त्यावर खोटा आळ येईल!" शेवटी चंद्राने मोठे तप करुन श्रीगणपतीला प्रसन्न करुन घेतले. चंद्राच्या तपामुळे व सर्व देवांनी प्रार्थना केल्यामुळे गणपतीने चंद्राला शापातून मुक्त केले. पण वर्षातून एक दिवस " भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीच्या दिवशी म्हणजेच गणेश चतुर्थीच्या दिवशी " तुझे तोंड कोणी पाहणार नही आणि जो कोणी पाहील त्यावर त्या वर्षी खोटा आळ येईल असे सांगितले.त्यावर चंद्राने प्रार्थना केली की जर कोणी चुकून गणेश चतुर्थीच्या दिवशीं माझे तोंड पाहिले तर खोटा आळ येऊ नये म्हणून त्याने काय करावे? तेव्हां गणपतीने सांगितले की , त्याने संकष्ट चतुर्थी व्रत" करावे, म्हणजे खोट्या आळातून त्याची मुक्तता होईल. गणेश चतुर्थीच्या दिवशी चंद्र पाहिल्या मुळे श्रीकृष्णावर स्यमंतक मणी चोरल्याचा खॊटा आळ आला होता. तो आळ कृष्णाने "संकष्ट चतुर्थी व्रत " केल्यामुळे गेला, अशी कथा आहे. आबालवृद्ध स्त्रीपुरुषांनी सर्वांनी करावयाचे , हे एक साधे , सोपे पण शीघ्र फ़लदायी व्रत आहे.श्रावण महिन्यातील संकष्ट चतुर्थी व मंगळवारी येणारी अंगारकी संकष्ट चतुर्थी विशेष फ़लदयी व महत्वाची मानतात.प्रत्येकाने निदान वर्षांतून या दोन तरी अवश्य कराव्या.

‘श्री गणेश चतुर्थीला ‘कलंकित चतुर्थी’ असेही म्हणतात. या चतुर्थीला चंद्र पहाणे वर्जित आहे. चुकूनही चतुर्थीचा चंद्र दिसल्यास ‘श्रीमद्भागवता’च्या १० व्या स्कंधाच्या ५६-५७ व्या अध्यायात दिलेली ‘स्यमंतक मण्याची चोरी’ ही कथा आदराने वाचली किंवा ऐकली पाहिजे. भाद्रपद शुक्ल तृतीयेचा किंवा पंचमीचा चंद्र पहावा. यामुळे चतुर्थीला चंद्रदर्शन झाल्यास त्याचा अधिक धोका रहात नाही.

चुकून चंद्रदर्शन झाल्यास पुढील मंत्राने अभिमंत्रित केलेले पवित्र जल प्राशन करावे. या मंत्राचा २१, ५४ किंवा १०८ वेळा जप करावा.

*सिंहः प्रसेनमवधीत् सिंहो जाम्बवता हतः ।*

*सुकुमारक मा रोदीस्तव ह्येष स्यमन्तकः ।।*

– ब्रह्मवैवर्त पुराण, अध्याय ७८

अर्थ : हे सुंदर सुकुमार ! या मण्यासाठी सिंहाने प्रसेनला मारले आहे आणि जांबुवंताने त्या सिंहाचा संहार केला आहे; म्हणून तू रडू नकोस. आता या स्यमंतक मण्यावर तुझाच अधिकार आहे.’

|| ॐ महागणाधिपतये नम...।।